KAZISIZ TEKNOLOJİLER

Genel olarak içme su ve atık su boru hatları yeraltında hizmet verdikleri için mevcut durumları bir arıza çıkana kadar ihmal edilir. Yerleşim bölgelerinde hizmet veren bu sistemlerin deprem sonrasında işlevlerini sürdürebilmeleri veya hızlı bir şekilde tekrar işler hale getirilebilmeleri toplum sağlığı ve çevre açısından çok önemlidir. Zamanla yaşlanan boru hatlarında çeşitli nedenlerle (deprem vb.) hasar meydana geldiğinde acil müdahale gerektirdiğinden yüklü maliyetler ortaya çıkar. Bu hatların rehabilite edilmesi için birçok kazısız yöntem mevcuttur ve İstanbul ili sınırları içerisinde İSKİ bünyesinde bu yöntemler uygulanmaya başlanmıştır. Özellikle bu kazısız rehabilitasyon yöntemleri trafiğin, konut-iş yerlerinin yoğun olduğu ve tarihi değer taşıyan bölgelerde çok cazip bir seçimdir. Boru hattı rehabilitasyonunda farklı kazısız uygulamaların bulunması hangi yöntemin optimum fiyat/ömür ilişkisine sahip olduğunun bilinmesini zorlaştırmaktadır. Uygulanan kazısız rehabilitasyonunun sistemin deprem esnasındaki performansına etkisi bilinmemektedir. Rehabilitasyon yönteminin seçiminde kurulum maliyetinin yanında başka faktörlerde toplam maliyeti etkilemektedir. Hasar oluştuktan sonra veya akut hasar durumunda zorunlu yapılan bu uygulamalara reaktif uygulamalar denir ve eski anlayışı simgeler.

Hasar oluşmadan veya kronik hale gelmeden önce yapılan eylemlere proaktif eylemler denir. Bu eylemler iki aşamalıdır. İlk adım olarak boru hattının incelenmesi, ikinci adım olarak ise hattın tahmini ömrünün (hasarsız, az hasarlı) tayinini kapsar. Bundan sonraki aşamada belirlenen eylem planına göre hatlar belirli zaman aralıklarında uygun kazısız veya kazılı tekniklerle rehabilite edilmelidir.

İstanbul başta olmak üzere birkaç Su ve Kanalizasyon İdaresi kritik hatlarda kanal temizliği ve görüntülenme (incelemesi) uygulanmaktadır. Bu, gün geçtikçe de artmaktadır. İçme ve atık su iletim hatlarında uygulanmakta olan kazısız rehabilitasyon teknikleri yeni bir teknoloji olmakla birlikte gelişimini sürdürmektedir. Her bir uygulamanın avantajları ve dezavantajları mevcuttur. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de yeni olan bu teknolojiler ile ilgili fazla bilgi birikimi bulunmamaktadır. Yöntemlerin ve kullanılan malzemelerin çeşitliliği ve özelliklerinin iyi bilinmemesi optimum yöntemi seçme konusundaki zorlukları oluşturmaktadır.

1. Açık Kazı ile Rehabilitasyon

Boru hattında hasarlı borunun olduğu bölgenin kazılması ve hasarlı borunun çıkarılıp yenisi ile değiştirilmesi tekniğidir. Bu teknik mevcut borulardaki yapısal güvenilirliğin kaybolduğu ve ciddi hasarlar oluştuğu zaman uygulanır. Bu hasarlar, hatta eksik boru olması, borunun ezilmesi veya çökmesi, boruda büyük kırıkların özellikle de boylamsal kırıkların bulunmasıdır. Ayrıca boru hattı uygunsuz ve düzensiz yerleştirildiğinde veya mevcut borunun debi kapasitesinin yetmediği zaman da uygulanan yöntemdir.

Uygulama esnasında hattaki iletimin sürmesi, kazı bölgesinde meydana gelebilecek muhtemel çökmelere karşı destek uygulamaları ve telefon, elektrik gibi diğer yeraltı hizmetlerine zarar verebilme ihtimali bu yöntemin dezavantajları olarak karşımıza çıkmaktadır. Açık kazı rehabilitasyonlarında ki bir diğer problem günlük aktivitelerin (su, elektrik, trafik ve iş gibi) kesintiye uğramasıdır. Kazı yapılarak ortaya çıkan atıkların kaldırılması, taşınması ve işlenmesi ile oluşan toplam maliyet, yeni hat döşeme maliyetinin de üzerinde olabilmektedir.

Şekil. Açık kazı ile rehabilitasyon ve yeni hat döşenmesi örnekleri

Açık kazı ile rehabilitasyonun uygulama maliyetinin yanında toplumu ve gündelik hayatı etkileyen sosyal maliyeti de mevcuttur. Sosyal maliyeti oluşturan unsurlar gündelik yaşamı da olumsuz etkilemektedir. Yolların trafiğe kapatılması ve bu nedenle araçların farklı güzergâhı takip etmesi, bu güzergâhtaki yolların trafik yoğunluğu nedeni ile bozulması ve asfalt yenileme gereksinimi, araçların diğer tali yolları kullanması nedenli daha çok yakıt harcanması ve atmosfere daha fazla zehirli gaz salınımı, kazı nedenli yol kapanması ile meydana gelen maliyet unsurlarıdır. Bunun yanında kazı esnasında atık suyun toprağa ve çevredeki başka unsurlara karışması, yaya geçişinin engellenmesi ve ticari hayatı etkilemesi de sosyal maliyete dahil olmaktadır. Rehabilitasyon tekniğinin seçiminde fiyat analizi yaparken sosyal maliyeti de uygulama maliyetine eklenmesi veya düşünülmesi gerekmektedir. Kazısız teknolojide sosyal maliyetler (trafik etkisi, lokal yer sahiplerine etki, mülke hasar, başka tesisatlara etki, servisi kesme, hava kirliliği, gürültü kirliliği gibi) yoktur veya çok azdır.

Şekil. Altyapı projeleri (açık kazı – kazısız) için farklı maliyet kategorileri

Hasarlı hatların onarılması genellikle konvansiyonel yöntem olan açık kazı teknolojileri ile yapılır. Kazılan bölgedeki eski veya hasarlı borunun yerine yenisi konulur. Bazı durumlarda iş görmez eski hat kazı yapılmadan olduğu gibi bırakılır. Paralel yeni bir hat döşenir. Bu yöntemin sosyal ve çevresel yönden birçok dezavantajı mevcuttur. Bu dezavantajları asgariye indirme amaçlı birçok kazısız rehabilitasyon yöntemi geliştirilmiştir.