Bir su dağıtım sistemine verilen su miktarı ile abonelere satılan su miktarı arasındaki fark “su kayıpları” olarak adlandırılır. Su kayıplarını ise genelde borulardaki su kaçakları ve izinsiz bağlantılar oluşturur. Su kayıpları, dağıtım şebekesinin cinsine , yaşına, zemin şartlarına, sistem basıncına, sayaçların ve bağlantı yerlerinin sayısına bağlı olarak değişmektedir. İyi bir işletme ile kayıplar azaltılıp kontrol altında tutulabilir. Su basıncı ile su kayıpları arasında önemli bir ilişki vardır. Yüksek basınç vana ve musluk gibi kapama organlarının kontrolünü güçleştirir ve iyi kapanmayan kontrol elemanlarından da önemli oranda sızıntılar meydana gelmektedir. Borunun çatlar ve arızalı kısımları, iyi yapılmamış ekler, vanalar ve musluklar genel sızıntı yerleridir. Şebekelerde normal kayıp kaçak oranı %10-15 olmasına karşın eski ve yıpranmış sistemlerde %60-70 civarında kayıplar gözlenebilmektedir.

• Sayaç kullanmadan yapılan su tüketimi
• Depolardan olan sızıntı ve taşmalar
• Ana iletim hatlarından olan sızıntılar
• Şebeke ek yerlerinden ve çatlaklardan olan sızıntılar
• Vanalardan ve ölçüm aletlerinden olan sızıntılar
• Abone bağlantılarından olan sızıntılar
• Ev ve iş yerlerindeki sıhhi tesisatlardan olan sızıntılar

 

Su kaçaklarını önlenmesinin faydaları;

• Su kaynaklarının israfı azalmış olur
• Kentin su yeterlilik düzeyi yükselir, kalite artar
• Birim maliyet azalır
• Sistem basıncı kontrol altına alınır
• Çatlaklardan pis suyun girmesi önlenir ve halk sağlığı korunur
• Şehir şebeke sisteminin verimliliğinin arttırılması ile gereğinden fazla şebeke ve isale hattı döşenmesin önüne geçilmiş olur

 

Su kaçaklarının ana nedenleri şu şekilde sıralanabilir:

• Yüksek basınç
• Boru kalitesi ve çapı
• Borunun yaşlanması
• Zemin özellikleri, çökmeler
• Ağır trafik yükü , borulardaki yetersiz koruma
• Sonradan yapılan kazılarda borulara hasar verilmesi
• Terk edilmiş bağlantıların yetersiz izalasyonu
• Şebeke yükünün artması
• Şebekenin yetersiz ve hatalı işletilmesi
• Boruların yerel şartlara uyumsuzluğu
• Yapım ve bakım esnasında kötü işçilik

Su kaçaklarında yüksek su basıncı çok önemlidir. Yapılan çalışmalar da; su basıncının 1,5 bardan 5 bar’a çıkması ile sızma oranının 2-3 kat arttığı gözlenmiştir. Borulardaki sızıntı, basınç farkının n üssünün bir k katsayısıyla çarpılmasıyla bulunur. (Q=k*Pn) n değeri ise Q<11lt/dk için 0.24<n<1.07 veya Q>11lt/dk için 0.96<n<1.98 arasında değişmektedir.

 

SU KAÇAKLARININ TESBİTİ

Su kaçaklarının tespit yöntemleri

• Pasif yöntem
• Aktif yöntem: Düzenli sistem dinlemesi, Bölgesel ölçümleme, Su kaçağı ölçümlemesi, Basınç kontrolü

Su kaçağının varlığı çoğu zaman suyun zemin üzerine çıkıp görülür hale gelmesi veya şebekedeki basıncın düşmesinden bazı abonelerin su alamamasından dolayı şikayette bulunması ile anlaşılır. En klasik tespit yöntemi bu pasif yöntemdir. Diğer taraftan su şebekesinde minimum gece akımlarının bulunması ve sistemli şekilde basınç ölçümlerinin yapılması ile (aktif yöntem) kaçak tespiti en etkin yoldur.Belediyelerce en çok pasif yöntem uygulanır. İkinci yaygın yöntem ise sistem dinlenmesidir. Bu aktif yöntemin başarısını kullanılan boru malzeme türü ve özellikleri, zemin özellikleri, boruların yaşı ve ekip elemanlarının bilgi düzeyi etkiler. Su kaçağını bulmak için boru hattında basınç kontrolü, bölge sayaç kontrolü, gece akımları ölçülmesi ve ses dinleme cihazlarıyla tespit yöntemleri kullanılabilir.Modern su kaçağı tespit yöntemlerinin seçiminde sistemdeki su kaçağı miktarı, su kaçağını azaltmakla elde edilecek kazanç düzeyi, metodun maliyeti, elemanların yeterlilik düzeyi rol oynar.Aktif yöntemde en etkin yol ses dinleme cihazları kullanmaktır. Bu yöntemde kullanılan iki aletten söz etmekte fayda vardır:

• Correlator; iki sensörlü sistemde su dağıtım borusunun 2 farklı noktasına temas sağlanması ile çalışma yapılır. Kaçak suyun çıkardığı sesi hisseden sensörlerin algılarını bilgisayara aktarılması ile kaçak noktasının konumu tespit edilir.
• Uzaktan su kontrol sistemi; şehrin su borularının çeşitli noktalarına (pompa, vana, debimetre gibi) bir elektronik kontrol mekanizması yerleştirilmesi ve bu verilerin bir ana merkezde toplanması yöntemidir.

Su kaçakları suyun gerçek maliyetini artırır. Çünkü kullanılan suya ek olarak kayıplar için de fazladan pompaj enerjisi ve kimyasallar (arıtmada) gerekmektedir. Etkin bir kaçak kontrolü ile belediyeler, hem arz ve talep arasındaki farkı azaltabilirler hem de tüketilen enerji ve kimyasalların boşa gitmesini önleyebilirler.Su kaçaklarının yer tespiti, giderilmesi ve sistem kontrolü ile şu kazançlar sağlanır:

• Daha küçük pompa kapasitesi
• Daha az pompaj enerjisi
• Daha küçük boru çapı
• Daha az filtre malzemesi
• Daha az kimyasal madde kullanımı
• Kaynaktan daha fazla nüfusun yararlanması

Altyapı ve Kazısız Teknolojiler Derneği, su kayıp ve kaçaklarının azaltılması amacıyla tüm üretici, kullanıcı ve araştırmacılara en uygun çözüm yöntemlerini sunmak için ulusal ve uluslararası çalışmalarını sürdürecektir.